लहानपणापासून.. मला, वकिली पेशा बद्धल भयंकर आकर्षण होतं.
त्याला कारण म्हणजे, त्याकाळी अंगात कोट परिधान करणाऱ्या दोनच व्यक्ती असायच्या.
एक म्हणजे.. लग्नातला नवरदेव, आणि दुसरा म्हणजे.. वकील बाबू.

कोट परिधान केलेले व्यक्ती, त्यावेळी मला फार जंटलमन वाटायचे. आणि, अजूनही वाटतात.
पण ज्यावेळी.. दोन हजार साली पुणे महापालिकेत, ड्रायव्हर लोकांच्या खटला विभागाचं काम मी पाहू लागलो. त्यावेळी, माझं कोर्टात नेहेमी येणं जाणं व्हायचं, आणि त्यावेळी पाहिलेले काही प्रसंग माझ्या मनाला खूप धक्का देऊन गेले..
काळा कोट परिधान केलेले काही वकील, अगदी घोळक्याने अशीलाच्या मागे अक्षरशः धावायचे.
त्याला अगदी सळो कि पळो करून सोडायचे. आता.. ती लोकं वकीलच होते, कि आणखी काय प्रकार होता..? त्याचा बाकी मला तपास लागला नाही. या प्रकारामुळे, तो बिचारा आशील अगदी गांगरून जायचा.

बोला ना काय करायचं आहे..? नोटरी आहे का..? सांगा तर खरं काय विषय आहे.?
बघुदेत कागदं दाखवा मला.. तुम्ही इकडे या हो, काय ते व्यवस्थितपणे सांगा..!

हा सगळा प्रकार माझ्यासाठी अगदी नवा आणि अनभिज्ञ होता. वकील म्हणजे, त्याकाळी माझ्या मनात त्यांच्या विषयी एक वेगळीच प्रतिमा होती. आणि इथे तर काही वेगळच चित्र मला दिसत होतं. खरं सांगायला गेलं तर, त्यावेळी शिवाजीनगर कोर्टात आरोपी लोकांपेक्षा मला वकीलच जास्ती दिसायचे. ( आत्ताची परिस्थिती मला माहिती नाहीये. ) मग एवढ्या भाऊ गर्दीत, सगळ्यांना रोजगार तरी कसा उत्पन्न होणार.? या प्रश्नाने त्यावेळी मला पुरतं भंडावून सोडलं होतं..!

त्यावेळी.. प्रख्यात वकील, उज्वल निकम साहेब पुण्यातील एका एकतर्फी प्रेम प्रकरणाची केस लढत होते. ज्या मध्ये, त्या मुलीला आपला अनमोल जीव गमवावा लागला होता.
फावल्या वेळात.. एक आवड म्हणून शिवाजीनगर कोर्टात, त्या केसच्या चार पाच हियरिंग मी अगदी मन लाऊन ऐकल्या आहेत.
त्या केसमध्ये.. खून झालेल्या मुलीच्या, अंतर्वस्त्रा पासून, शाळेतील गणवेश, तिची शाळेची बेग तिचे कपडे, वह्या पुस्तकं, कंपासपेटी, पेन पेन्सिल, आणि बरच काही त्या टेबलवर मांडलेलं असायचं. सुनावणी दरम्यान.. आरोपी मुलाला त्याची बाजू मांडण्यासाठी प्रश्न विचारला,
कि.. तो मुलगा फक्त एवढंच म्हणायचा.

मी निर्दोष आहे, मी काहीच केलेलं नाहीये..!

त्या.. आरोपी ? मुलाचा कोर्टातील सहज वावर, सुनावणी दरम्यान त्याच्या आई वडिलांची थंड प्रतिक्रिया. या सगळ्या गोष्टी, त्यावेळी मला फार अजब वाटायच्या. शेवटी, या प्रकरणात त्या मुलाला जन्मठेप सुद्धा झाली. अठरा वर्ष जुनं प्रकरण आहे, बहुतेक.. तो आरोपी मुलगा आता जेलमधून सुटला सुद्धा असावा.
त्या मुलीचा जीव गेला होता, इकडे आरोपी नाही होऊन पडला होता. मग त्या मुलीचा जीव गेला, हे खोटं होतं का.? कि त्या मुलाला या प्रकरणात उगाच गोवला होता.? या विचाराने माझं डोकं अगदी सुन्न झालं होतं.

तेंव्हा.. शिवाजीनगर कोर्टातील एका नामांकित वकिलाच्या ऑफिसमध्ये खाजगी कामासाठी मी आणि माझा एक मित्र गेलो होतो.
ते वकील म्हणजे, अगदी फायटर व्यक्ती. ते चार्जशीट वाचून सांगायचे, केस आपल्या हातात येईल कि नाही.! नाहीतर, ते केस हातात घ्यायचेच नाहीत.
आमचा आरोपी.? गुन्हेगार नव्हता. हे आम्हाला माहिती होतं. पण रायटरने, चार्जशीट अशी काही रंगवली होती. कि, आमचा मित्र त्यात पुरता गुरफटून गेला होता. हे म्हणजे, हकनाक बळी पडायचं काम झालं होतं.
ते वकील सर, विनाकारण कोणाला फासत नव्हते. आणि, निव्वळ पैसे कमवण्यासाठी ते केस हातात घेत नव्हते. हा माझा स्वतःचा अनुभव आहे. नाईलाज म्हणून मग, केसमध्ये सेटलमेंट करणाऱ्या वकिलाकडे आम्हाला मोर्चा वळवावा लागला होता. आणि, आम्ही त्यात आम्ही सक्सेस सुद्धा झालो होतो. नाही म्हणता, खऱ्याला न्याय मिळाला होता. हि जमेची बाजू आहे. पण त्याकरिता आम्हाला जीवाचं रान करावं लागलं होतं. हा विषय अलहिदा. असो.. तो विषय निराळा आहे.

तर विषय असा होता.. परवा मी जेल नावाचा एक हिंदी सिनेमा पाहत होतो. नील मुकेश या कलाकाराने त्यात प्रमुख भूमिका बजावली आहे.
त्या सिनेमात असं दाखवलं आहे, नील मुकेशचा एक रूम पार्टनर, जो.. त्याच्या कारमधून प्रवास करत असतो. आणि अचानक पोलीस लोकं यांच्या गाडीच्या मागे लागतात. हा पाठलाग होत असताना, खरा गुन्हेगार मित्र.. त्याला कार पळवायला सांगतो.
याला नेमकं गणित कळत नाही. काहीच कारण नसताना, आपण गाडी कशाला पळवायची..?म्हणून तो, अगदी सावकाश गाडी चालवत असतो.
शेवटी.. पोलीस लोकं त्या कारला ओवरटेक करतात, त्याच्या कारला पोलीस जीप आडवी लावतात. तेवढ्यात, त्याचा मित्र कारमधून पळून जातो. पळून जात असताना, पोलीस त्याला गोळी घालतात. तसा तो भयंकर जखमी होतो. आणि.. उपचारा दरम्यान तो कोमात जातो, एकंदरीत असं कथानक दाखवलं आहे.
आणि.. काहीच कारण नसताना, मुख्य हिरो अमलीपदार्थ वाहतुकीच्या किंवा बाळगण्याच्या गुन्ह्यात विनाकारण गोवला जातो. आणि त्याला, हकनाक जेलची हवा खावी लागते.

तर त्यावेळी.. जो वकील हि केस हातात घेतो. तो त्या आरोपीच्या.? आईला आणि प्रेयसीला वचन देतो. कि मी हि केस सुखरूपपणे सोडवणार. आणि तुमच्या मुलाची यातून निर्दोष मुक्तता करणार.
त्यामुळे त्याच्या आईला आणि प्रेयसीला सुद्धा जरा हायसं वाटतं.
आणि जेंव्हा.. तो वकील त्याची फीस सांगतो, त्यावेळी सिनेमा पाहत असताना सुद्धा मी दचकून गेलो होतो.
कारण.. एका हियरिंगचे, लाख ते सव्वालाख रुपये त्याने सांगितले होते.
बापरे.. हि फीस म्हणावी कि काय..?
एवढं करून सुद्धा.. लाखो रुपये फीस घेऊन, शेवटी तो वकील ती केस हारतो. प्रमुख आरोपीचा उपचारादरम्यान मृत्यू झाल्याने, दुय्यम आरोपीला दहा वर्षांची शिक्षा होते.
बोला, आता काय करायचं..?

या सिनेमात.. फार खास असा वकील पॉईंट दाखवला आहे. जो सिनेमा पाहताना, आपल्या सुद्धा ध्यानात येत नाही. सुरवातीचा वकील कोर्टात नेमके काय मुद्दे मांडतो. आणि, सरकारी वकील त्याला कसं काय फेटाळून लावतो. हे अगदी पाहण्यासारखं आहे. आणि शेवटी, मुख्य अभिनेत्याला, न केलेल्या गुन्ह्यासाठी शिक्षा होतेच.
पण, हि शिक्षा लागल्यानंतर.. बरेच नाट्यमय प्रसंग घडतात. आणि पुन्हा एकदा हायकोर्टात अपील केल्यावर. दुसरा वकील.. जो, अतुल कुलकर्णी दाखवला आहे.
तो.. त्या सगळ्या पार्श्वभूमीवर संपूर्ण अभ्यास करून, जज साहेबांना या केस मधील असे काही कमकुवत दुवे दाखवून देतो. कि त्या केसमध्ये काहीच दम उरत नाही. ते सगळे मुद्दे अगदी साधे आणि सोपे असतात. कि ज्याचा, पहिल्या वकिलाने बिलकुल अभ्यास केलेला नसतो.
पण..त्या पहिल्या वकिलाला हे सगळं सिद्ध का करता आलं नाही..?
आणि दुसऱ्या वकिलाने, काही छोट्या पुराव्याच्या आधारे आरोपीला निर्दोष मुक्तता करून दिली होती. हे त्याचं कौशल्य म्हणावं लागेल.

मला सांगायचा विषय हाच आहे, अशीलाच्या मागे धावणारे वकील खरच बुद्धीजीवी वकील असतील का.? किंवा मोठाले एयर कंडीशन ऑफिस उघडून, तिथे व्यवसाय करणारे वकील आपल्या अशिलाला शंभर टक्के न्याय मिळवून देऊ शकतील का.?
या विषयाबाबत, माझ्या मनात फार मोठी साशंकता आणि कालवाकालव सुद्धा झाली.

आपली न्यायदेवता आंधळी आहे. आणि, ती अशी का दाखवली आहे. या विषयी सुद्धा माझ्या मनात फार मोठी शंका आहे. कि, हे फक्त सिनेमातच दाखवलं जातं..? हा सुद्धा एक वेगळाच विषय आहे. वकील व्यक्ती, डोळस आणि अभ्यासू असतात. किमान त्यांनी तरी व्यवस्थितपणे अभ्यास करून आपल्या अशिलाला न्याय मिळवून दिला पाहिजे कि नाही.?
ते म्हणतात ना.. लाख अपराधी सुटले तरी चालतील. पण एक सुद्धा निरपराध व्यक्ती गजाआड गेला नाही पाहिजे. पण प्रत्यक्षात असं होत नाही, याचं फार मोठं दुखः आहे. आणि हे भारतातच नाही, तर सगळ्या जगात अगदी असच चालू आहे.
जेल या विषयावरील प्यापिलोन नावाची कादंबरी वाचून मी अगदी सैरभैर झालो होतो. ( Papilon हि कादंबरी एकदा अवश्य वाचा ) आणि हल्लीच, मी एक इंग्रजी सिनेमा पाहिला.. आणि, कायदा या विषयावरून माझा विश्वासच उडाला.
त्या सिनेमाचं नाव आहे.. Shawshank Redemption. ( हा सिनेमा सुद्धा नक्की पहा )
बेकार काम हो, जर सगळं काही असच चालत राहिलं. तर, निरपराधी लोकं अक्षरशः दाण्याला लागतील..!

आजही कित्तेक निरपराध व्यक्ती न केलेल्या गुन्ह्याची शिक्षा भोगत असताना आपल्याला पाहायला मिळतील. कारण, त्यांची खरी बाजू सिद्ध करणारा ज्ञानी वकील त्यांना मिळालेला नसतो. किंवा, खऱ्याचं खोटं रंगवून झालेलं असतं. शेवटी काय आहे.. हरणारा सुद्धा वकीलच असतो, आणि जिंकणारा सुद्धा वकीलच असतो.
तर मग, कधी कधी खऱ्याला न्याय का मिळत नाही.?
हा फार मोठा प्रश्न, माझ्यासमोर.. काहीच कारण नसताना आ वासून बसतो..!